Priče o gigantima: Novi život paraćinskog stakla

Šoljica od pseudo porcelana, servis Maribor, burence, Rubinova čaša za degustaciju vinjaka koje je nekada proizvodila paraćinska staklara bile su nezaobilazan escajg gotovo svake kuće ili ugostiteljskih objekata u Srbiji.

Sada ih možda ima još poneka kuća, a od zaborava nekadašnji popularni proizvodi paraćinske staklare čuvaju se u Muzeju primenjene umetnosti, Kulturnom centru Paraćin i Zavičajnom muzeju.

Upravo sa idejom da se revitalizuje i od zaborava sačuva čuveno paraćinsko staklo nastala je Inicijativa Kreativno staklo Srbije.

Misija ove inicijative, kako kažu oni koji su je pokrenuli je da istraži tradiciju i industrijsko nasleđe staklarstva i od njih napravi nove društvene i ekonomske mogućnosti za održivo zapošljavanje i razvoj kreativne ekonomije.

“Ideja našeg projekta je da pokaže kako od tranzicionog gubitnika i neželjenog industrijskog nasleđa može nastati inspiracija za razvoj malih sredina kao što je Paraćin i ogledni primer koja je moć kulturnog nasleđa i kreativne ekonomije, a što mogu uraditi i druge sredine. Ekonomska uloga naše inicijative je da podstakne lokalni razvoj kreativne ekonomije koji povezuje umetnost, kulturno nasleđe, kreativno preduzetništvo i industriju stakla”, ovako u najkraćem inicijativu opisuje Hristina Mikić, profesor finansija i kreativne ekonomije na Fakultetu za menadžment Univerziteta Metropolitan i direktorka inicijative Kreativno staklo Srbije.

Počeci ove inicijative datiraju iz 2018. godine, kada je Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije započeo rad na istraživanju privrednog nasleđa Paraćina. Tada je postojala ideja da se primene inovativni alati u oblasti industrijskog nasleđa i transferišu inovacije koje je razvio Institut u praksu zaštite i prezentacije nasleđa. Tragalo se za industrijskim nasleđem koje pruža dobru podlogu da se ostvari sinergija sa kreativnom ekonomijom.

Digitalna transformacija paraćinskog staklarstva

„Tako je nastala prva faza naše inicijative Digitalno staklo Srbije. Ideja je bila da se naprave digitalne rekonstrukcije svih predmeta koji su relevantni svedoci razvoja Srpske fabrike stakla, a nisu sačuvani u fizičkom obliku u muzejima, kao i da se digitalizuje određena građa koja može poslužiti za razvoj kreativnog preduzetništva u staklu i da se na ovaj način sprovede preventivna zaštita staklarskog nasleđa”, priča Mikić za Forbes Srbija.

Uporedo je sprovedeno mapiranje resursa i identifikovanje kulturnih izraza koji su najdominantniji u Pomoravlju, a koji mogu biti relevantni za podsticanje preduzetništva u ovoj oblasti.

Tokom projekta sve više se kristalisao koncept digitalne tranformacije paraćinskog staklarstva i da tehnološke inovacije pružaju velike mogućnosti za njegov novi život, te se ušlo u proces njegove revitalizacije.

Ova inicijativa okuplja različite aktere i čine je tri komponente – platforma www.creativeglassserbia.com, Forum kreativno staklo i Laboratorija za kreativno staklo.

Laboratorija za kreativno staklo (Creative Glass LAB) zasniva se na modelu otvorenih inovacija i participativnog rada sa lokalnim zajednicama u cilju revitalizacije paraćinskog staklarstva.

“Na njoj istražujemo staklo kao materijal i stare staklarske tehnike i njihovu novu upotrebnu vrednost. U tome učestvuju bivši radnici fabrike, umetnici, dizajneri, kao i svi oni koji žele da na kreativan način daju lično čitanje industrijskog nasleđa staklarstva. Radili smo sa srednjoškolcima kako bi afirmisali industrijsko nasleđe staklarstva, sa bivšim radnicima fabrike, sa malim proizvođačima hrane u ruralnim područjima Srbije i pomogli im da uz pomoć starih staklarskih tehnika redizajniraju najprodavaniju paraćinsku teglu Standard, a na Sajmu turizma oko 450 posetilaca je napravilo svoj lični suvenir koristeći stare tehnike ecovanja iz 19. veka. Trenutno kroz Lab radimo sa umetnicima koji se bave grafikom, kako bi istražili inovacije koje se mogu postići primenom grafike na staklu”, kaže sagovornica.

Pomoć američkih stručnjaka

“Trenutno funkcioniše kao mobilna laboratorija koja koristi hladne tehnike obrade stakla, a u toku je izrada investicione studije koja će nam omogućiti pokretanje Laba u fizičkom smislu sa ručnom proizvodnjom stakla, različitim istorijskim tehnikama obrade stakla i centrom za digitalnu industrijsku arheologiju “, objašnjava sagovornica Forbesa.

Prošle godine, uz podšku Ambasade Sjedinjenih Američkih Država u Beogradu oformili su tim sa američkim stručnjacima koji rade u najpoznatijem studiju za staklo pri Corning museum of Glass.

„Cilj našeg udruživanja je izrada investicione studije i tehničke procene za revitalizaciju paraćinskog staklarstva. Želeli smo da paraćinskom staklu damo novi život kroz kreativnu ekonomiju, umetnost i industrijske inovacije. Međutim, da bi ovakav amiciozan plan uspeo i bio realizovan neophodno je znanje, inovacije, ali i mladi ljudi”, kaže Hristina.

Ukazuje i da je paraćinsko staklo zapalo u teške okolnosti upravo onda kada je prosečna starost zaposlenih u fabrici bila više od 50 godina i kada mladi ljudi više nisu želeli da se bave ovim poslom.

Za industriju stakla takođe se vezuju stereotipi, a jedan od njih je da je rad težak, iscrpljujući i nestabilan, a znanja se prenose teško, uglavnom unutar porodice.

Poučeni iskustvima iz prošlosti, predstavnici ove Inicijative odlučili su da pokrenu kreativni izazov za srednjoškolce, studente i mlade ljude kako bi im dali priliku da predlože svoje ideje.

Reč je o konkursu za revitalizaciju paraćinskog stakla, sa ciljem da se inspirišu mladi da istraže 116 godina bogatu tradiciju paraćinskog staklarstva i razviju inovativne koncepte koji će je oživeti.

Kreativni izazov za mlade

Kroz kreativni izazov morali su da se zainteresuju za istoriju paraćinskog stakla, prouče je, da bi mogli da predlože svoje ideje.

“Rukovodili smo se time da od početka rada na paraćinskom staklu prvo imamo participativni pristup, a on je krenuo od lokalne zajednice, bivših radnika pogona za ručno staklo, kao i da bude što više zastupljen intergeneracijski dijalog o paraćinskom staklu, jer je ono nepoznato mlađim generacijama. Tri najbolje ideje koje smo izabrali postaće deo programskog koncepta Laboratorije za kreativno staklo”, dodaje Mikić.

Ona će početi sa radom krajem 2026. u Paraćinu, a pobednici će biti rukovodioci mikroaktivnosti koje su sami predložili, kaže Hristina Mikić.

Kada je reč o tome da li će ove ideje zaista postati primenjive ona kaže da uspešnost realizacije zavisi od toga koliko će timovi ovih mladih ljudi biti spremni da zajedno rade na njihovom daljem razvoju.

“Neke od njih kao što je cirkularno kreativno preduzetništvo u staklu biće fazno realizovane jer zahtevaju različita tehnička rešenja. Reč je različitoj vrsti reciklaže stakla i širokom spektru finalnih proizvoda od eko-staklenih cigli za unutrašnju dekoraciju enterijera, preko umetničkih upotrebnih predmeta do skulpturalnih instalacija od recikliranog stakla. Odmah po otvaranju Lab-a započećemo reciklažu staklene paraćinske ambalaže (koja se ne može reciklirati u industrijskim uslovima) uz pomoć 3D printera za tečno staklo i izrađivati umetničke upotrebne predmete“, navodi.

Uzorci i eksponati u muzejima

Inače, primerci paraćinskog stakla čuvaju se na nekoliko mesta.

Najveći deo uzoraka i eksponata od kristala deo je stečajne mase nastale nakon vlasničke transformacije paraćinske fabrike. Umetnički radovi sa simpozijuma oblikovanja stakla koji je fabrika pokrenula 1978. jednim delom su skladišteni u Muzeju primenjene umetnosti, a drugi deo je u Kulturnom centru Paraćin.

Mali deo predratnih primeraka nalazi se u Zavičajnom muzeju Paraćin, kome je Petar Ilić nekadašnji direktor finansija u paraćinskoj fabrici dao na čuvanje zajedno sa određenim arhivskim materijalom.

U Muzeju primenjene umetnosti nalazi se deo predratnih proizvoda koji su otkriveni prilikom iskopavanja temelja fabrike za novi pogon 1960. godine. Tada je nađen sanduk sa raznim bokalima, flašama i čašama koje su vlasnici fabrike zakopali tokom Prvog svetskog rata. Veliki deo unikatnih predmeta nalazi se i u vlasništvu porodica bivših staklara, to su uglavnom predmeti koje su izradili njihovi preci, a oni ih sa posebnom pažnjom čuvaju.

Najpoznatiji proizvodi izašli iz paraćinske staklare

Jedan od najzanimljivijih proizvoda paraćinske staklare bila je šoljica od pseudo porcelana koja je neka vrsta svedočanstva ideala samoupravne ekonomije i komunističkog viđenja industrije, jer je rentabilna, otporna na habanje i brzo se proizvodila, za svega minut i 10 sekundi.

Među drugim kultnim proizvodima nalazi se i servis Maribor.

Interesantan proizvod je i najpoznatija degustaciona čaša – „Rubinova čaša“ kako je neformalno zovu, koja je napravljena za kruševački Rubin.

Rubinov vinjak je od početka 60-ih redovno dobijao najveća prizanjanja za kvalitet i zato je postao najprodavanije piće u Jugoslaviji koje je tražilo i svoju specijalnu čašu za degustaciju.

Osim popularnosti uz ovo piće, ova čaša nosi i epitet „filmske zvezde“ jer je često korišćena u kafanskim scenama domaćih filmova koji su snimani 70-ih i 80-ih godina 20. veka.

Burence je naprodavanija čaša u istoriji paraćinske fabrike, i čaša koja je doživela najveći broj modifikacija i dorada.

Prvi model proizveden je 1908. godine ručnim duvanjem, 1920. godine poluautomatizovana je njena proizvodnja, a kasnije se prešlo na njenu proizvodnju mašinskim putem.

Koristila se najviše za ugostiteljstvo, ali se često sreće i u kućnoj upotrebi. Iz nje se uglavnom služio sok za decu po kućama, jer joj je zapremina bila prvo 100 ml, kasnije 150 ml.

Popularan kafanski naziv za ovu čašu je špricerovka, jer se u njoj najčešće pravio špricer. Fabrika je stalno radila na podizanju vrednosti ove čaše tako što je dekorisala na različite načine – listerom, oslikavanjem, mašinskim nanošenjem različitih dezena, graviranje. Gravuru na ovoj čaši uradio je naš najstariji graver- umetnik Lane Stefanović, bivši radnik paraćinske fabrike

Takođe i Kafanska flaša spada u najstariji i najpoznatiji proizvod Srpske fabrike stakla od njenog osnivanja. Fabrika je pravila ovaj proizvod u čak 14 veličina.

Najmanje ovakve flaše su čokanji ili fićoci u kojima su do 1960. godine servirani rakija i rum. Rakija se služila u njima jer su omogućavali da jaki mirisi rakije ispare i ne osete se prilikom ispijanja.

Šezdesetih godina je doneta uredba o zabrani njihove upotrebe u ugostiteljstvu, jer ih je teško oprati I nisu više ispunjavale higijenske standarde. Upotreba je jedno vreme zamrla i ponovo oživela 90-ih godina sa afirmacijom nacionalne tradicije. Fićok sa oslikanim motivima šljiva (kako bi asocirao na šljivovicu) danas je jedan od najpopularnijih suvernira koje turisti nose iz naše zemlje.

Poseban model bila je “Kraljevska flaša” sa državnim grbom rađena po narudžbini za kralja Aleksandra Karađorđevića i njegovu Kraljevu vinariju u Topoli za pakovanje i probu vina.

Oživljavanje ručne proizvodnje

Inače pogon za ručnu izradu stakla ugašen je 2011. godine najvećim delom, a 2013. godine u potpunosti, tako da je proizvodnja ručno duvanog, kao i mašinskog trgovačkog stakala prestala tada.

“Mi smo 2021. godine pokrenuli program revitalizacije ručnih tehnika staklarstva, kroz rad na vintage kolekcijama koje izrađuju stari majstori graveri i šlajferi i dizajneri. To su unikatne kolekcije sa autorskom potpisom, a izrađujemo ih na ručno duvanom paraćinskom staklu koje je ostalo kao zaliha te ugašene proizvodnje”, dodaje sagovornica.

U fabrici u Paraćinu se sada proizvodi ambalaža za prehrambenu industriju.

Sa fabrikom su kaže Mikić započeli saradnju u 2021. godini i bez podrške tadašnjih vlasnika i radnika, kaže ne bi uspeli da sprovedu arhivsko istraživanje, digitalizaciju materijala i dokumentovanje ručne izrade stakla.

“Mnogi ljudi iz fabrike su nam pomogli u popisivanju i periodizaiji predmeta koje smo digitalizovali, prikupljanju ličnih i kolektivnih priča vezanih za proizvodnju, rad u fabrici i različite situacije koje su pratile proizvodnju paraćinskog stakla. Njihov odgovoran odnos prema industrijskom nasleđu naše najstarije fabrike stakla, doprineo je da vizija inicijative Kreativno staklo Srbije postane stvarnost”, ističe sagovornica.

Nakon vlasničke transformacije 2022. i nova uprava pridružila se kreativnom izazovu, tako što je dodelila dve specijalne nagrade za rešenja koja su podobna za primenu u industriji stakla.

Jedno od njih osmislio je Stefan Bikić sa Metropolitan Univerziteta koji je sproveo analizu konkurencije u proizvodnji ambalaže za alkoholna pića i identifikovao moguće nove proizvode za paraćinsku fabriku, dok su autori druge ideje Milica Vermezović i Kovačević Marko sa Ekonomskog fakulteta u Beogradu, analizirali tržišne niše, standarde i potencijalna međunarodna tržišta za razvoj i plasman novih proizvoda paraćinske fabrike u domenu arhitekture i građevinarstva.

Treba imati u vidu da inicijativu Kreativno staklo Srbije vodimo kao nezavisni program, jer je njena vizija daleko šira od trenutnih potreba Srpske fabrike stakla, pojašnjava Mikić.

Planirano je da u okviru Centra za digitalnu industrijsku arheologiju i transfer inovacija koji će biti sastavni deo Laboratorije za kreativno staklo rade na razvoju rešenja koja se mogu primeniti kod različitih proizvođača stakla u zemlji i okruženju, kao i onih koji staklo koriste, poput ugostiteljstva, hotelijerstva, malih proizvođača premijum vina i alkoholnih pića.

Staklarstvo unosna investicija, dominiraju inovacije Staklo jeste zahtevno za proizvodnju, ali je vrlo perspektivna investicija i u određenim tržišnim nišama se može ostvariti godišnja profitna stopa između 12 i 17%. Poslednjih nekoliko godina, na njenu visinu uglavnom utiču primena umetničkih i estetskih inovacija i principa kreative ekonomije u proizvodnji i prodaji stakla, kaže sagovornica. Navodi još neke karakteristike. Inovacije u staklu teško su se osvajale, zbog veoma kompleksne prirode proizvodnje stakla. Tajna proizvodnje stakla bila je na primer na ostrvu Murano zaštićena zakonima, a samo ostrvo zbog razgranate proizvodnje stakla, funkcionisalo je kao država u državi. Koliko je staklarstvo bilo cenjeno govori i podatak da su Murano majstori dobijali status plemstva, imali su pravo da ožene ćerke mletačkih trgovaca i dobiju povlastice imućne aristokratije, što ostalim zanatlijama nije bilo dozvoljeno. “S početka 20. veka teži se što većoj automatizaciji i robotizaciji industrije stakla, njenoj većoj produktivnosti i rentabilnosti, dok ručno proizvedno staklo postaje premijum proizvod i deo luksuzne potrošnje“, ukazuje na trendove Mikić.

Istorija fabrike stakla – ko se seća iberfang kristala?

Industrija stakla u Paraćinu je svedočanstvo o industrijskoj modernizaciji Srbije na početku 20 veka. Pokretanje Srpske fabrike stakla svrstalo je na početku 20. veka tadašnju državu u rang zapadnoevropskih zemalja.

Od tada do danas, paraćinsko staklo delilo je sudbinu našeg društva – česte transformacije, od komunizma i samoupravljanja, radničkog akcionarstva do privatizacije.

U domenu ručne proizvodnje i trgovačkog stakla Srpska fabrika stakla bila je poznata po svojoj fleksibilnosti i iberfang kristalu.

Iberfang kristal je proslavio i njega je izrađivala za neke od najvećih svetskih brendova, podseća Mikić.

Srpska fabrika stakla bila je jedna od retkih u Evropi koja ga je proizvodila, jer je reč o tehnički vrlo zahtevnoj proizvodnji i visokom stepenu škarta koji se može pojaviti u osnovnoj izradi (čak do 30%).

Takav kristal se kasnije gravira i šlifuje, i na taj načim mu se skidaju slojevi boje tvoreći različite šare kroz koje se prelama svetlost.

Jedno od osnovnih pravila za procenu kvaliteta kristala i majstorstva graviranja utvrđuje se prema spektru duginih boja koje se prelamaju kroz takav predmet kada se izloži svetlosti.

Tokom 80-ih godina prošlog veka, plan privredne reforme Jugoslavije bio je da se samoupravna preduzeća okrenu izvoznim tržištima i to je bio put izlaska iz krize koja je zahvatila jugoslovensku privredu.

Srpska fabrika stakla razvila je tada ručnu proizvodnju bojenog stakla, jer je ona postala skupa i nerentabilna za evropske fabrike stakla i u glavnom su prestajale da proizvode takvo staklo.

Osvajanje ove evropske staklarske niše, bio je još jedan uspeh Srpske fabrike stakla. Početkom 90-ih sankcije UN, građanski ratovi i opšta ekonomska nestablinost bili su neminovnost za paraćinsku fabriku i ona je ušla u dugotrajnu krizu poslovanja.

Više puta je pokušala reorganizaciju proizvodnje i vlasničku transformaciju, ali se u tome nije uspelo. Ipak, međunarodna staklarska grupa Vaider Grupa krajem 2022. godine preuzela je Srpsku fabriku stakla.

U maju je puštena prva probna proizvodnja ambalažnog stakla iz nove peći. Tada je saopšteno da će proizvodi zahtevanog kvaliteta ići na domaće tržište i tržišta jugoistočne Evrope.

„Strateški značaj koji paraćinska staklara ima za državu u pogledu proizvodnje ambalaže za domaću prehrambenu industriju omogućio joj je da u kontinuitetu nastavi samo ovaj segment svoje proizvodnje, nasuprot teškim ekonomskim uslovima u kojima je poslovala“, kaže Mikić.

Njenu budućnost sagovornica vidi u razvoju inovativnih proizvoda pod uticajem kreativne ekonomije, prvenstveno za srednje platežno tržište ambalaže kome se po konkurentnim cenama može ponuditi ambalaža visokih dekorativnih mogućnosti, personalizacije i sofisticiranosti, kao i u stvaranju novog nacionalnog brenda „Srpske flaše“ inspirisane našom staklarskom tradicijom, zaključuje Mikić.