Kada je nastao prvi srpski novac

Kada je zapravo nastao prvi srpski kovani novac? Da li je to bilo u 13. veku, kako se dugo verovalo, ili možda mnogo ranije? Pitanje koje je naizgled jednostavno krije u sebi fascinantnu priču o našem numizmatičkom nasleđu koje se prostire kroz vekove.

Istorija srpskog novca nije samo hronologija kovanica. To je priča o državnosti, o ekonomskoj snazi, o umetničkim tendencijama, ali i o političkim vezama sa moćnim susedima. Svaka kovanica je malo remek-delo koje nam otkriva mnogo više od svoje nominalne vrednosti.

Najnovija otkrića pomeraju granice

Dugo se u srpskoj istoriografiji smatralo da je najstariji srpski novac nastao u prvoj trećini 13. veka, za vreme vladavine kralja Stefana Radoslava. Međutim, savremena istraživanja sve više pomeraju tu granicu dublje u prošlost.

Najintrigantnije otkriće dogodilo se tokom leta 2021. godine, kada je postavljena naučna hipoteza koja bi mogla iz korena da promeni naše razumevanje srpskog novčarstva. Radi se o bronzanim kovanicama za koje se pretpostavlja da potiču s početka 11. veka, iz vremena dukljanskog vladara Jovana Vladimira.

Arheolog i numizmatičar Raško Ramadanski je na osnovu pronađenih primeraka bronzanog novca sa latinskim natpisom BLADIMIRVS argumentovano izneo teoriju da je reč o kovanicama Jovana Vladimira, koji je vladao Dukljom od kraja 10. veka do 1016. godine. Ove kovanice, težine 2,59 grama i prečnika 20 mm, načinjene su po vizantijskom uzoru.

Zar nije fascinantno da je srpsko novčarstvo moglo postojati skoro dva veka ranije nego što smo mislili? Ramadanski jasno objašnjava zašto se ove kovanice ne mogu pripisati bugarskom vladaru Vladimiru iz 9. veka, niti kijevskom knezu Vladimiru.

Kralj Stefan Prvovenčani i njegov novac

Još jedna intrigantna teorija odnosi se na mogućnost da je prvi nemanjićki vladar koji je kovao novac bio zapravo Stefan Prvovenčani, a ne njegov sin Radoslav, kako se tradicionalno smatra.

Pojedini autori tvrde da je srpski kralj Stefan Prvovenčani, koji je vladao kao veliki župan od 1196. do 1217, a kao kralj od 1217. do 1227/28, kovao srebrnjake po uzoru na mletački novac. Ovo se povezuje sa periodom kada je bio oženjen Anom, unukom mletačkog dužda Enrika Dandola. Pretpostavlja se da je njegov novac kovan u Veneciji, na šta ukazuje i jedna dračka listina iz 1214. godine koja pominje „slovenski, odnosno srpski perper“ kao obračunsku jedinicu.

Na ovim kovanicama nalazi se latinski natpis „STEFANV REX SSTEFANV“. Izrađene su od srebra, teže 2,18 grama i imaju prečnik 20–21 mm. Međutim, treba naglasiti da ova teorija, uprkos objektivnim pokazateljima, još spada u domen hipoteza.

Strani novac u srpskim zemljama

Pre nego što je započeto serijsko kovanje srpskog novca u vreme kralja Stefana Uroša I i njegovih naslednika, na tlu Srbije koristile su se različite strane kovanice.

Na našim prostorima najpre je bio u opticaju vizantijski zlatni, srebrni i bakarni novac. Kasnije, uporedo sa njim, korišćen je i mletački srebrni novac, takozvani „matapani“, koji je u srpske zemlje najčešće stizao trgovinom sa Dubrovnikom.

Nije li zanimljivo kako je novac oduvek bio most između različitih država i kultura? Upravo kroz kovanice koje su kružile možemo pratiti trgovinske i političke veze srednjovekovne Srbije.

Pouzdani počeci: novac kralja Stefana Radoslava

Ako ostavimo po strani sve hipoteze i držimo se istorijski pouzdanih činjenica, početak srpskog novčarstva vezuje se za kralja Stefana Radoslava, koji je vladao Srbijom od 1228. do 1233. godine.

Radoslavljev novac bio je čankastog oblika, sa natpisima na grčkom jeziku i pismu (СТЕФАНОС РIZ ΔΘΚАC). Kralj se potpisivao imenom vizantijske dinastije Duka, s kojom je bio u bliskim rodbinskim vezama preko majke i supruge.

Tokom svoje kratke vladavine, kralj Radoslav je iskovao najmanje šest vrsta novca, koristeći desetak različitih kalupa. Do danas je pronađen ukupno 61 primerak kovanica iz njegovog perioda. Zanimljivo je da njegov novac još uvek nema u nazivu reč „dinar“, koja će postati osnovna srpska novčana jedinica tek pola veka kasnije.

Većina poznatih primeraka novca kralja Radoslava kovana je u Solunu, u kovnici njegovog tasta Teodora Anđela, i izrađena je od bakra.

Motivi na Radoslavljevim kovanicama

Radoslavljeve kovanice su male umetničke minijature koje svedoče o estetskim i političkim vrednostima svog doba. Na njima nalazimo različite motive koji spajaju religijske i vladarske simbole.

Najčešći motiv na bakarnim kovanicama kralja Radoslava prikazuje svetog cara Konstantina i samog kralja. Car u ruci drži dvostruki krst, a kralj je predstavljen u vladarskoj odori. S kraljeve desne strane nalazi se kružni natpis СТЕФАНОС РIZ (Stefan kralj), a sa careve O KOΝСТАΝТΗ. Na naličju je prikazan Hristos u sedećem položaju, koji u rukama drži jevanđelje ukrašeno s pet dragulja, a kraj njegove glave su početna slova IC XC. Ova kovanica imala je prečnik od 30 mm i težinu od 3,8 grama.

Druga vrsta bakarnog novca prikazuje Bogorodicu kako blagosilja kralja Radoslava. Pored kralja nalazi se natpis СТЕФАНОС РIZ, a iznad Bogorodice skraćeni natpis MT ΘВ (Majka Božija). Na naličju je predstavljen Hristos na visokom prestolu, sa slovima IC XC sa strane. Ova kovanica ima prečnik od 25 mm i težinu od 2,7 grama.

Srebro i falsifikati

Osim bakarnih, pronađene su i srebrne kovanice kralja Stefana Radoslava, ali one izazivaju određene kontroverze među numizmatičarima.

Pronađene su dve srebrne kovanice za koje neki stručnjaci pretpostavljaju da su savremeni falsifikati. Na njima je prikazano kako Hristos blagosilja kralja Stefana Radoslava u vladarskoj odori, sa orbom (šarom) u ruci. Pored kralja je natpis O ΔȣКАС (Stefan Duka kralj), a kraj Hrista piše ХС О ПАΝТОКРАТОР (Hristos Svedržitelj). Na naličju je lik arhanđela Mihaila, sa početnim slovima njegovog imena: MΗΧ АРХ. Prečnik kovanice bio je 25 mm, a težina 4,7 grama. Identična vrsta novca bila je iskovana i u bakru.

Da li su ove srebrne kovanice zaista originalne ili su falsifikati? To pitanje i dalje izaziva debate među stručnjacima. Inače, vrednost originalnih kovanica kralja Radoslava na današnjem numizmatičkom tržištu procenjuje se pojedinačno, a neki primerci dostižu cenu i od nekoliko hiljada evra.

Pauza u kovanju i novi početak

Nakon što je kralj Stefan Radoslav zbačen sa vlasti krajem 1233. godine, u Srbiji je nastupila pauza u kovanju domaćeg novca koja je trajala nekoliko decenija.

Tek sedamdesetih godina 13. veka pojavili su se prvi srebrni dinari kralja Stefana Uroša I, koji je vladao od 1243. do 1277. godine. Ovi dinari su kovani po ugledu na mletačke matapane, slične veličine i težine (2,18 grama i 21 mm), sa latinskim natpisom: VROSIV REX SSTEFANV.

Sličan novac, kasnije sa nešto manjom količinom srebra, kovali su i Uroševi sinovi, kraljevi Dragutin i Milutin, krajem 13. i početkom 14. veka. Tradiciju kovanja nastavili su i Dragutinov sin, Vladislav, Milutinov sin kralj Stefan Dečanski, zatim njegov sin, kralj i car Stefan Dušan, kao i poslednji vladar iz dinastije Nemanjića, car Stefan Uroš V.

Srpski novac u Danteovoj „Božanstvenoj komediji“

Zanimljiva anegdota vezana za srpski srednjovekovni novac dolazi iz pera slavnog italijanskog pesnika Dantea Aligijerija.

U „Božanstvenoj komediji“, napisanoj početkom 14. veka, Dante pominje jednog srpskog vladara, najverovatnije kralja Stefana Uroša Milutina. U XIX pevanju poglavlja „Raj“, u 140. i 141. stihu, on kaže:
Li si vedrà quel di Rascia,
che male ha visto il conio di Vinegia…
(A tu će se videti onaj iz Raške [Srbije],
koji je rđavo video novac Venecije…)

Dugo se pogrešno tumačilo da je Dante srpskog kralja lišio milosti spasenja duše zbog falsifikovanja mletačkih dinara. Međutim, stvarnost je bila sasvim drugačija.

Kralj Stefan Uroš I i njegovi sinovi Dragutin i Milutin počeli su tokom poslednje trećine 13. veka da kuju srebrne dinare koji su veoma ličili na mletačke „matapane“ – kako po izgledu (na aversu Hristos na prestolu, a na reversu kralj i svetitelj koji mu predaje zastavu), tako i po težini i kvalitetu srebra. Jedina razlika bila je u imenu i tituli vladara, a kako je većina stanovništva bila nepismena, ta razlika je bila gotovo neprimetna.

Mlečani i dinar

Srpski dinari su krajem 13. veka postali ozbiljna konkurencija mletačkom novcu, posebno u Dubrovniku i dalmatinskim gradovima. Štaviše, Milutinovi „brskovski dinari“ (nazvani po mestu izrade Brskovu) bili su kvalitetniji od mletačkih matapana zbog čistije srebrne legure. To je nateralo Veneciju da donese odluku da se svi srpski dinari obavezno menjaju za mletačke i zatim pretapaju.

Zar nije fascinantno da je srpski srednjovekovni novac bio toliko kvalitetan da je izazvao protekcionističke mere jedne od najvećih trgovačkih sila tog doba? Mlečani su ovim merama uspeli da potisnu srpske dinare iz međunarodne trgovine. Ali, njihov kvalitet ostao je zabeležen čak i u jednom od najvećih književnih dela svih vremena.

Sve u svemu, priča o prvom srpskom novcu još nije do kraja ispričana. Nova otkrića i istraživanja pomeraju granice našeg znanja. A svaka pronađena kovanica dodaje novo poglavlje ovoj fascinantnoj priči o ekonomskoj i kulturnoj istoriji srpske države.