Republika EXPO – plan kome niko ne zna granice, nadamo se da nisu državne

Autori: Jovana Timotijević i Božena Stojić, kolektiv Ministarstvo prostora

23. mart 2026. godine: Objavljuje se Javni uvid Nacrta Prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog fudbalskog stadiona / faza 24 – komplementarni komercijalni sadržaji u rezervatu “Obedska bara” u funkciji realizacije međunarodne izložbe Expo Belgrade 2027

Oglašavanjem na veb stranici Grada Beograda, 11. februara 2025. godine objavljen je Javni uvid u Nacrt IV faze Prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog fudbalskog stadiona (PPPPN) – de facto plana za EXPO 2027 kompleks. Nova faza, novi hektari, nove namene, a nominalno isti plan kao onaj za koji je pre sedam godina doneta inicijalna Odluka o izradi.

Koliko nas faza još čeka, koliko novih hektara i koje se sve nove namene u isti taj plan mogu nagurati? Na to pitanje ne postoji odgovor – možda se završi na četvrtoj, a možda ih bude i 24, pa EXPO može progutati i Obedsku baru, a neka i Šabac, Vladimirci i Banjani budu u pripravnosti. Tako se piše recept za potpuno obesmišljavanje principa planiranja, izbegavanje učešća javnosti i otvaranje prostora da se različiti privatni interesi usele na velike prostorne površine, a sve to u okviru javnog projekta plaćenog javnim resursima i, uveravaće nas neumorno, u javnom interesu.

Fazno planiranje i fazna izgradnja – brže i efikasnije do javnog interesa

Odluka o izradi Prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog fudbalskog stadiona doneta je 2018. godine, a izmenjena i dopunjena 2022. godine. Izmenama Odluke (član 6), uvedena je odredba da se dati plan donosi fazno, tako što PPPPN Nacionalnog fudbalskog plana predstavlja prvu fazu, dok će druge faze biti “u skladu sa realizacijom drugih javnih namena od nacionalnog značaja, kompatibilnih sa Nacionalnim fudbalskim stadionom.”

Ove su izmene očigledno bile proročke, jer je tek 2023. godine, izmenama i dopunama Zakona o planiranju i izgradnji (ZPI) u zakon zapravo uvedena mogućnost da se odlukom o izradi plana pominje faznost. To znači da Odluka iz 2022. godine nije imala pravni osnov, pa tako ni inicijalno pristupanje faznoj izradi PPPPN-a. ZPI međutim, u pomenutom članu 46, samo uvodi mogućnost faznosti kao deo odluke, ali ne i zašto ili u kojim situacijama je fazna izrada opravdana.

Pa dobro, zašto nam toliko smeta ta faznost? Zato što smo, naviknuti na kreativno tumačenje regulatornog okvira i iznova nove odredbe koje urušavanju standarde i principle planiranja, u toj faznosti prepoznali još jedan način da se izbegne strateško i sveobuhvatno promišljanje teritorije grada, te umesto toga legalizuje isparčano planiranje, dovoljno otvoreno da u sebe smesti sve trenutne i potencijalne buduće pojedinačne “želje i pozdrave”.

Ok, možda je malo jasnije što nam generalno smeta faznost, ali što smo baš navrzli na veličanstveni EXPO? Pa, pre svega, usled nedostatka precizno definisanog broja faza i njihovog obuhvata, ostavljena je mogućnost da se plan izrađuje kroz neograničen broj faza, pri čemu svaka naredna faza u obuhvat plana dodaje nova područja. Postavlja se pitanje koliko dugo izrada predmetnog plana može da ostane otvorena, da li će stići i do osme, devete, desete faze i šta će sve postati deo ovog megalomanskog planskog dokumenta?

Namene od nacionalnog značaja

Nadalje, u odluci o izradi ovog plana, navodi se da je cilj “realizacija Nacionalnog fudbalskog stadiona i drugih javnih namena od nacionalnog značaja, kompatibilnih sa Nacionalnim fudbalskim stadionom”. Kojih drugih namena? Ko i prema kojim kriterijumima određuje koje su to namene od nacionalnog značaja? Konkretno, faza IV plana uvodi ni manje ni više nego 250 hektara tematskog parka! Da, dobro ste čuli, tematski park je upravo ta “druga javna namena od nacionalnog značaja”. U gradu u kom brojne opštine nisu u potpunosti pokrivene kanalizacijom, od javnog značaja je da se gradi na površini od 15 Marakana “zabavni kompleks osmišljen tako da posetiocima pruži raznovrsne atrakcije, avanture, vožnje i predstave”.

To je sve omogućio sad već tradicionalni trik – lex specialis, čije se sve odredbe odnose se na sve faze (usvojene i buduće) plana – a njih može biti neograničeno i mogu obuhvatiti i predvideti …paaa, potencijalno bilo šta, jer je odluka Vlade da li će proizvoljno proglašavati redom razne projekte od nacionalnog značaja. A zarad doslednosti, nakon faznog planiranja, stiže i fazna izgradnja, predviđena predloženim izmenama posebnog zakona (član 3).

Fazom protiv participacije

Sa aspekta participacije, ovakva fazna izrada plana ukida i ono malo participacije koliko je predviđeno zakonskim okvirom. Kako to, kako to (da citiramo Vojka V)? Fazna izrada plana zasniva se na tumačenju da je rani javni uvid održan prilikom izrade inicijalnog prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog fudbalskog stadiona (što će se naknadno ispostaviti kao faza I) i to je to – za svaku narednu fazu ne mora se održavati, jer su to “samo” dodatne faze istog plana. Posebno je zabrinjavajuće što od usvajanja lex specialis-a, za svaku narednu fazu (pored toga što nema rani javni uvid) javni uvid se organizuje u trajanju od 15 dana. Dakle, imamo neograničen broj faza, kojima se može obuhvatiti i planirati bilo šta, a one se sve realizuju bez ranih javnih uvida i uz jedan kratki javni uvid od 15 dana!

Procedura fazne izrade predmetnog plana u potpunosti je oslobođena svih zakonom previđenih faza izrade plana – ne donose se odluke o izradi plana (koje pre svega treba da utvrde opravdanost izrade plana), nema ranih javnih uvida, celokupna javnost se stavlja pred svršen čin i ostavlja joj se svega 15 dana da sagleda, razume i reaguje na predložena planska rešenja, a onda se faza plana usvaja na nivou Vlade RS, visoko netransparentnom i centralizovanom nivou. Eliminisanjem “suvišnih procedura” svaka faza predmetnog plana može se doneti jako brzo. Stoga je ovde pravi, ali skriveni, cilj faznog planiranja zapravo efikasnost u proizvodnji planskog osnova za izgradnju svega što padne na pamet!

Kreativnosti u deregulaciji ne manjka

Jedno se ipak mora priznati – motivacija da se otkrivaju i testiraju novi mehanizmi institucionalizacije deregulacije urbanističkog planiranja ne jenjava u našoj državi. Od odredbi koje čitave strateške dokumente čine “orijentacionim” (a ne obavezujućim), preko preplavljivanja urbanističkim projektima (sa izuzetno redukovanim obaveznim učešćem javnosti), posebnih zakona koji se prave za određen projekte, do faznosti izrade planova. Kao rezultat imamo sve intenzivnije prostorne konflikte, uništavanje zelene infrastrukture, smanjenje kvaliteta života stanovništva. Plan za realizaciju EXPO izložbe predstavlja najeklatantniji primer apsolutnog derogiranja standardna i pravila u planiranju i zbog toga je važno, možda više nego ikad pre, da se borimo protiv njegovog usvajanja (bar faze IV i svih daljih koje će možda doći) i realizacije.